Είναι πια γνωστό τόσο μέσα από την βιβλιογραφία και τη θεωρία όσο και στην απλή καθημερινότητα ότι η ηλικία των 2 έως 4 ετών είναι μία «δύσκολη περίοδος» στην αναπτυξιακή φάση των προσχολικών παιδιών. Συχνά επικαλείται ο όρος «terrible twos», για να περιγράψει τις συμπεριφορές των παιδιών σε αυτήν την ηλικία, που φωνάζουν, χτυπούν, χτυπιούνται στο πάτωμα επιδεικτικά και αλόγιστα και γενικά φέρονται με τρόπους που προκαλούν έντονη δυσφορία και δυσαρέσκεια, συχνά ακόμη και ντροπή στους γονείς.

Η εκδήλωση της επιθετικής συμπεριφοράς είναι ένα αναπτυξιακό χαρακτηριστικό που εμφανίζεται μέχρι περίπου την ηλικία των τεσσάρων, χωρίς να αποτελεί λόγο ανησυχίας. Τα μικρά παιδιά αυτής της ηλικίας και μέχρι περίπου τα έξι τους χρόνια δεν έχουν επίγνωση των πράξεων τους και δεν μπορούν να αντιληφθούν τα συναισθήματα που αυτές προκαλούν στους άλλους. Είναι εγωκεντρικά και λειτουργούν με βάση την «αρχή της ευχαρίστησης» σύμφωνα με τον Freud, δηλαδή αποζητούν την ευχαρίστηση και να την αποφυγή του πόνου στην προσπάθεια τους να καλύψουν τις βιολογικές και ψυχολογικές ανάγκες τους. Αργότερα αυτή θα αντικατασταθεί από την αρχή της πραγματικότητας, κατά την οποία θα μάθουν σταδιακά να ελέγχουν και να καταπιέζουν αυτά τα ένστικτα και να αντέχουν τον πόνο και την απογοήτευση από την μη ικανοποίηση τους αναγκών τους εξαιτίας των κανόνων και των εμποδίων της πραγματικότητας. Έτσι όταν ένα παιδί είναι επιθετικό και σε μεγαλύτερη ηλικία, π.χ. μετά τα πέντε του χρόνια, ηλικία κατά την οποία θα πρέπει να έχει κοινωνικοποιηθεί, να έχει μάθει να χρησιμοποιεί το λόγο, να μπορεί να ελέγχει τον εαυτό του και να μεταχειρίζεται άλλους τρόπους για να διεκδικεί ή να διαπραγματεύεται αυτό που θέλει, χρειάζεται να αναζητήσουμε τι του προκαλεί αυτού του είδους τη συμπεριφορά.

Αυτά βέβαια είναι μία σωστή θεωρητική προσέγγιση που εκτός από το να καταπραΰνει τις ανησυχίες του γονέα, λίγο βοηθά την καθημερινότητα του κάθε φορά που έρχεται αντιμέτωπος με άλλο ένα «δύσκολο» περιστατικό στο οποίο το παιδί του «χτυπιέται στη μέση του δρόμου» ή έχει χτυπήσει ένα άλλο παιδί στην παιδική χαρά. Αντιμέτωποι με τέτοιες συμπεριφορές οι γονείς τις περισσότερες φορές βιώνουν μία πληθώρα αρνητικών συναισθημάτων. Ντροπή, ενοχή, θυμό, αγανάκτηση, απογοήτευση, ανημπόρια. Αυτά τα συναισθήματα ακόμη πιο συχνά οδηγούν σε συμπεριφορές από μέρους των γονιών που δεν βοηθούν, αντίθετα περιπλέκουν το «πρόβλημα».

Γενικές οδηγίες για το πώς πρέπει οι γονείς να χειρίζονται τις κρίσεις θυμού και την επιθετικότητα του παιδιού διατίθενται πολλές, σε βιβλία, άρθρα, και στο διαδίκτυο. Δεν αντιδρούμε στη βία με βία, ενισχύουμε και επιβραβεύουμε την θετική συμπεριφορά, διατηρούμε σταθερή συμπεριφορά, αποτελούμε οι ίδιοι το σωστό παράδειγμα, δεν φωνάζουμε, δεν χάνουμε την ψυχραιμία μας, είναι μερικές από αυτές.

Εγώ θα ήθελα να σταθώ σε κάτι άλλο, επικαλούμενη την προσωπική μου εμπειρία, όταν η δική μου δίχρονη κόρη σε αντίθεση με την μεγαλύτερη αδερφή της που ποτέ δεν «πέρασε αυτή τη φάση» άρχισε να εκδηλώνει κρίσεις θυμού. Θυμάμαι πως παρά την ιδιότητα μου, τις γνώσεις και την εμπειρία μου, τα συναισθήματα μου με κυρίευσαν. Δεν μπορούσα να πιστέψω ότι συμβαίνει σε ΕΜΕΝΑ αυτό, στο ΔΙΚΟ μου το παιδί. Τι ντροπή! Μα αφού το άλλο ήταν άψογο! Αυτό τι έχει; Μήπως έχει κάτι; Αφού τα κάνω όλα σωστά! Και τότε κατάλαβα πώς αυτό το γρίφο δεν μπορώ να τον λύσω με τη λογική. Αλλά πρέπει να τον λύσω μπαίνοντας στα παπούτσια ενός δίχρονου. Και για να το κάνω αυτό έπρεπε να ακούσω μόνο τα συναισθήματα μου. Και αυτά μου είπαν ότι βρίσκονται σε σύγχυση. Άρα μάλλον το ίδιο συμβαίνει και με αυτά της κόρης μου. Γιατί εγώ καθρεφτίζω τα συναισθήματα της και εκείνη τα δικά μου. Για να την βοηθήσω λοιπόν να βγει νικήτρια από αυτό, πρέπει πρώτα να τα βρω εγώ με εμένα ώστε να αποτελέσω για εκείνη ένα σίγουρο μοντέλο μίμησης. Πρέπει λοιπόν να το αποδεχτώ. Είναι μία φάση που θα περάσει. Αν το πιστεύω εγώ θα το πιστέψει και εκείνη. Κάτι προσπαθεί να μου πει. Με λάθος τρόπο. Πρέπει να το ακούσω. Να το βρω και να το ακούσω, ώστε να ανακουφιστεί που την άκουσα για να μπορέσει να μάθει ότι πρέπει να μου το λέει με άλλο τρόπο. Αν νιώθω φόβο, άγχος, στρες για τη συμπεριφορά της, θα το νιώσει και εκείνη άρα θα γίνει πιο έξαλλη, γεμάτη από περισσότερα αρνητικά συναισθήματα που δεν καταλαβαίνει και δεν ξέρει να διαχειριστεί. Αν δεν τα καταφέρνω, δεν πειράζει μπορώ να ζητήσω βοήθεια. Οι συμπεριφορές διδάσκονται και μαθαίνονται, και ξε-μαθαίνονται. Και η επιθετικότητα είναι μία συμπεριφορά, προϊόν μάθησης. Ακόμα και αν υπάρχει μια έμφυτη τάση, τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος είναι αυτά που θα διαμορφώσουν το χαρακτήρα και τη συμπεριφορά του παιδιού.

Όπως πολύ εύστοχα, περιγράφει ο R. Russel:
"Αν ένα παιδί ζει μέσα στην κριτική,
μαθαίνει να κατακρίνει. 
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην έχθρα, 
μαθαίνει να καυγαδίζει. 
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ειρωνεία, 
μαθαίνει να είναι ντροπαλό.
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ντροπή, 
μαθαίνει να αισθάνεται ένοχο. 
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην κατανόηση,
μαθαίνει να είναι υπομονετικό. 
Αν ένα παιδί ζει μέσα στον έπαινο, 
μαθαίνει να εκτιμά. 
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην δικαιοσύνη, 
μαθαίνει να είναι δίκαιο.
Αν ένα παιδί ζει μέσα στην ασφάλεια,
μαθαίνει να πιστεύει. 
Αν ένα παιδί ζει μέσα σε επιδοκιμασία, 
μαθαίνει να έχει αυτοεκτίμηση. 
Αν ένα παιδί ζει μέσα σε παραδοχή και φιλία,
μαθαίνει να βρίσκει την αγάπη μέσα στον κόσμο”

 Έρρικα Τσιτιμάκη

Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας-Ψυχοθεραπεύτρια

erricatsitimaki@yahoo.gr